Urlop macierzyński

Na mocy ustawy z dnia 24 lipca 2015 r. poważnej zmianie uległy zasady udzielania urlopów z tytułu rodzicielstwa. Po wejściu w życie zmian w tym zakresie, co nastąpiło 2 stycznia 2016 r., z dotychczasowego katalogu urlopów rodzicielskich został usunięty dodatkowy urlop macierzyński/dodatkowy urlop na warunkach urlopu macierzyńskiego. Wymiary urlopu macierzyńskiego/na warunkach urlopu macierzyńskiego, określone w art. 180 § 1 K.p. i art. 183 § 1 K.p. pozostały przy tym na dotychczasowym poziomie, tj. wynoszą:

• 20 tygodni - w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie/przyjęcia jednego dziecka na wychowanie,
   
• 31 tygodni - w przypadku urodzenia dwojga dzieci przy jednym porodzie/przyjęcia dwojga dzieci na wychowanie,
   
• 33 tygodni - w przypadku urodzenia trojga dzieci przy jednym porodzie/przyjęcia trojga dzieci na wychowanie,
   
• 35 tygodni - w przypadku urodzenia czworga dzieci przy jednym porodzie/przyjęcia czworga dzieci na wychowanie,
   
• 37 tygodni - w przypadku urodzenia pięciorga i więcej dzieci przy jednym porodzie/przyjęcia pięciorga i więcej dzieci na wychowanie.

Po zmianie przepisów pracownica nadal może wykorzystać do 6 tygodni urlopu macierzyńskiego przed porodem. Konsekwencją likwidacji dodatkowego urlopu macierzyńskiego jest natomiast wydłużenie urlopu rodzicielskiego.

Podział uprawnień rodzicielskich między pracownika a ubezpieczonego

Od 2 stycznia 2016 r. rozszerzeniu uległ zakres osób, na rzecz których pracownica może zrezygnować z urlopu rodzicielskiego. Od wskazanej powyżej daty ojcowie, którzy nie posiadają statusu pracownika, ale są ubezpieczeni z innego tytułu, również mogą przejąć uprawnienia związane z urlopem macierzyńskim od pracownicy - matki dziecka. W określonych sytuacjach takie prawo przysługuje także innym niż ojciec pracownikom (ubezpieczonym), członkom najbliższej rodziny. Przy czym należy podkreślić, że ubezpieczony - ojciec lub ubezpieczony inny członek najbliższej rodziny w sensie ścisłym przejmie nie tyle urlop macierzyński (ponieważ jako osoba nieposiadająca statusu pracownika nie ma do niego prawa), co prawo do pobierania zasiłku macierzyńskiego za okres urlopu macierzyńskiego pozostałego do wykorzystania po rezygnacji z niego przez pracownicę - matkę dziecka.

Słowniczek pojęć ustawowych

• ubezpieczona - matka dziecka i ubezpieczony - ojciec dziecka to: matka/ojciec dziecka niebędąca/niebędący pracownicą/pracownikiem, objęta/objęty ubezpieczeniem społecznym w razie choroby i macierzyństwa, określonym w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2015 r. poz. 121 ze zm.),
   
• pracownik/ubezpieczony - inny członek najbliższej rodziny to: pracownik lub ubezpieczony, inny niż ojciec dziecka członek najbliższej rodziny, o którym mowa w art. 29 ust. 5 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz. U. z 2014 r. poz. 159 ze zm.).

Po zmianie przepisów matka dziecka nieposiadająca statusu pracownicy z uwagi na ubezpieczenie z innego tytułu będzie mogła zrezygnować z pobierania zasiłku macierzyńskiego na rzecz pracownika - ojca wychowującego dziecko lub, w określonych sytuacjach, również na rzecz pracownika - innego członka najbliższej rodziny. Nabędą oni wtedy prawo do urlopu macierzyńskiego za okres zasiłku macierzyńskiego, który pozostał do wykorzystania po rezygnacji z niego przez ubezpieczoną - matkę dziecka (zasady rezygnacji z urlopu macierzyńskiego na rzecz ojca/opiekuna dziecka - patrz tabela w dalszej części opracowania). Złożenie wniosku w sprawie rezygnacji z urlopu macierzyńskiego powinno nastąpić co najmniej na 7 dni przed przystąpieniem do pracy. Należy podkreślić, że kwestie proceduralne związane z udzielaniem urlopów z tytułu rodzicielstwa od 2 stycznia 2016 r. regulowane są aktem wykonawczym - rozporządzeniem Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 grudnia 2015 r. w sprawie wniosków dotyczących uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem oraz dokumentów dołączanych do takich wniosków (Dz. U. poz. 2243), zwanym dalej: rozporządzeniem w sprawie urlopów rodzicielskich. To pierwsze tego rodzaju rozporządzenie na gruncie prawa pracy.

Podział urlopu macierzyńskiego między pracowników - rodziców

Procedurę składania wniosków w sprawie korzystania z poszczególnych urlopów związanych z rodzicielstwem oraz rezygnacji z tych urlopów określa rozporządzenie w sprawie urlopów rodzicielskich.

Jeżeli chodzi o rezygnację pracownicy z urlopu rodzicielskiego po wykorzystaniu jego 14 tygodni po porodzie i przejęciu tego urlopu przez pracownika - ojca wychowującego dziecko, to przepisy rozporządzenia określają niezbędną treść tego wniosku i dokumenty jakie trzeba do niego dołączyć. Termin na wniesienie wniosku wynika ze znowelizowanych przepisów i wynosi co najmniej 7 dni przed planowanym przystąpieniem do pracy (art.180 § 8 K.p.). Należy podkreślić, że z przepisów tych wynika również, że w przypadku matki będącej pracownicą rezygnacja z urlopu macierzyńskiego jest możliwe tylko wtedy, gdy urlop ten (lub zasiłek) zostanie przejęty przez pracownika/ubezpieczonego ojca dziecka lub pracownika/ubezpieczonego - innego najbliższego członka rodziny.

Zgodnie z § 6 ust. 1 rozporządzenia w sprawie urlopów rodzicielskich, wniosek w sprawie rezygnacji przez pracownicę z pozostałej części urlopu macierzyńskiego po wykorzystaniu po porodzie co najmniej 14 tygodni takiego urlopu i powrotu do pracy, powinien zawierać:

• imię i nazwisko pracownicy,
   
• wskazanie terminu powrotu do pracy.

Do wniosku należy dołączyć:

• kopię wniosku pracownika - ojca wychowującego dziecko o udzielenie pozostałej części urlopu macierzyńskiego albo
   
• kopię oświadczenia ubezpieczonego - ojca dziecka o przerwaniu działalności zarobkowej w celu sprawowania opieki nad dzieckiem przez okres odpowiadający okresowi, który pozostał do końca urlopu macierzyńskiego.

Powyższe wymogi formalne będą odpowiednio stosowane do wniosku pracownika w sprawie rezygnacji z pozostałej części urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego i powrotu do pracy.

Pracownik - ojciec dziecka lub pracownik - inny członek najbliższej rodziny, który ma przejąć urlop macierzyński po rezygnacji z niego przez matkę dziecka, składa wniosek w sprawie udzielenia mu tego urlopu na co najmniej 14 dni przed jego planowanym rozpoczęciem. Do wniosków w sprawie rezygnacji i w sprawie udzielenia urlopu należy dołączyć dokumenty wskazane w rozporządzeniu w sprawie urlopów rodzicielskich. Zgodnie z § 8 tego rozporządzenia wspomniany wniosek powinien zawierać:

• imię i nazwisko pracownika - ojca wychowującego dziecko,
   
• imię i nazwisko oraz datę urodzenia dziecka (dzieci), na które ma być udzielona pozostała część urlopu macierzyńskiego,
   
• oświadczenie pracownika o okresie urlopu macierzyńskiego,
   
• wskazanie okresu, na który ma być udzielona pozostała część urlopu macierzyńskiego.

Ponadto wniosek o udzielenie części urlopu macierzyńskiego należy uzupełnić o następujące dokumenty:

• skrócony odpis aktu urodzenia dziecka (dzieci) lub zagraniczny akt urodzenia dziecka (dzieci) albo kopie tych dokumentów,
   
• oświadczenie pracownicy o zamiarze rezygnacji z pozostałej części urlopu macierzyńskiego.

Wymogi formalne dotyczące wniosku o udzielenie części urlopu macierzyńskiego pracownikowi - ojcu wychowującemu dziecko, po rezygnacji z tego urlopu przez pracownicę - matkę dziecka stosuje się też odpowiednio w razie:

• złożenia omawianego wniosku przez pracownika - ojca dziecka po wykorzystaniu przez pracownicę - matkę co najmniej 8 tygodni urlopu macierzyńskiego po porodzie (w razie posiadania orzeczenia o jej niezdolności do samodzielnej egzystencji),
   
• złożenia wniosku o udzielenie części urlopu przez innego niż ojciec pracownika - najbliższego członka rodziny (przy niezdolności matki do samodzielnej egzystencji),
   
• w przypadku złożenia wniosku przez pracownika - ojca dziecka, po wykorzystaniu przez ubezpieczoną - matkę dziecka co najmniej 8 tygodni pobierania zasiłku macierzyńskiego po porodzie,
   
• złożenia wniosku o udzielenie pozostałej części urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego oraz o udzielenie pozostałej części urlopu rodzicielskiego.

W takich przypadkach treść wniosku oraz lista załączników powinna zostać odpowiednio zmodyfikowana (zgodnie z rozporządzeniem w sprawie urlopów rodzicielskich). Przykładowo, jeżeli wniosek składa inny niż ojciec członek najbliższej rodziny, to on powinien być uwidoczniony we wniosku. W razie przejęcia części urlopu po rezygnacji przez ubezpieczoną - matkę dziecka z pobierania zasiłku macierzyńskiego, do wniosku należy dołączyć oświadczenie tej ubezpieczonej.

Przerwanie urlopu na czas pobytu w szpitalu

Zgodnie z art. 180 § 10 K.p., w przypadku pobytu pracownicy - matki dziecka w szpitalu lub innym przedsiębiorstwie podmiotu leczniczego wykonującego całodobową i stacjonarną działalność leczniczą, urlop macierzyński ulega przerwaniu na czas, w którym matka z powodu swojej hospitalizacji nie może osobiście opiekować się dzieckiem. Przerwanie urlopu w tej sytuacji jest jednak dopuszczalne, jeżeli:

• pracownica po porodzie wykorzystała co najmniej 8 tygodni urlopu macierzyńskiego,
   
• na czas pobytu pracownicy - matki dziecka w szpitalu urlop macierzyński przejmie pracownik - ojciec wychowujący dziecko lub pracownik - inny członek najbliższej rodziny bądź osobistą opiekę nad dzieckiem przejmie ubezpieczony - ojciec dziecka lub ubezpieczony - inny członek najbliższej rodziny, którzy w tym celu przerwali działalność zarobkową.

Nowe przepisy obowiązujące od 2 stycznia 2016 r. przewidują przerwanie urlopu macierzyńskiego również w sytuacji, gdy w szpitalu znajdzie się ubezpieczona - matka dziecka (a więc nie pracownica). Wówczas pracownik - ojciec wychowujący dziecko lub pracownik - inny członek najbliższej rodziny ma prawo skorzystać z urlopu rodzicielskiego w okresie hospitalizacji matki dziecka. Niezbędne jest jednak pobieranie przez ubezpieczoną - matkę dziecka zasiłku macierzyńskiego przez co najmniej 8 tygodni po porodzie.

Przejęcie opieki po porzuceniu dziecka lub śmierci matki

Zgodnie z art. 180 § 12 K.p. przesłanką przejęcia prawa do urlopu macierzyńskiego (lub zasiłku macierzyńskiego) jest zgon pracownicy - matki dziecka lub ubezpieczonej - matki dziecka, w okresie urlopu macierzyńskiego lub pobierania zasiłku macierzyńskiego. W takim przypadku pracownikowi - ojcu wychowującemu dziecko lub pracownikowi - innemu członkowi najbliższej rodziny przysługuje urlop macierzyński przypadający po dniu zgonu matki dziecka. Nowe przepisy odnoszą się też do sytuacji porzucenia dziecka przez matkę - pracownicę lub ubezpieczoną w okresie urlopu macierzyńskiego (pobierania zasiłku). Pracownik - ojciec wychowujący dziecko lub pracownik - inny członek najbliższej rodziny ma wówczas prawo do urlopu macierzyńskiego przypadającego po porzuceniu dziecka.

WAŻNE: Przejęcie opieki po porzuceniu dziecka przez matkę - pracownicę lub ubezpieczoną jest uwarunkowane wykorzystaniem po porodzie co najmniej 8 tygodni urlopu/zasiłku macierzyńskiego (art. 180 § 13 K.p.).

W myśl art. 180 § 15 K.p., jeżeli matka dziecka, która nie jest objęta ubezpieczeniem społecznym w razie choroby i macierzyństwa, przewidzianym w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych, albo nieposiadająca tytułu do takiego ubezpieczenia:

• umrze,
   
• porzuci dziecko,
   
• nie będzie miała możności sprawowania nad dzieckiem osobistej opieki z powodu niezdolności do samodzielnej egzystencji (potwierdzonej orzeczeniem o takiej niezdolności)

pracownik - ojciec wychowujący dziecko lub pracownik - inny członek najbliższej rodziny będzie miał prawo do urlopu macierzyńskiego przypadającego po dniu zgonu matki dziecka, porzucenia przez nią dziecka lub powstania niezdolności do samodzielnej egzystencji.

Pracownica - matka dziecka w razie jego porzucenia lub umieszczenia dziecka na podstawie orzeczenia sądu w pieczy zastępczej, w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, pielęgnacyjno-opiekuńczym albo zakładzie rehabilitacji leczniczej straci prawo do części urlopu macierzyńskiego przypadającego po dniu porzucenia lub oddania dziecka. Niemniej po porodzie będzie jej przysługiwało 8 tygodni urlopu. Powyższa regulacja, przewidziana w znowelizowanym art. 182 K.p., wejdzie w życie z dniem 1 marca 2016 r.

Urlop na warunkach urlopu macierzyńskiego

Od 2 stycznia 2016 r. wraz z likwidacją dodatkowego urlopu macierzyńskiego likwidacji uległ także dodatkowy urlop na warunkach urlopu macierzyńskiego. Wymiary urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego nie uległy zmianie. Wydłużeniu natomiast uległ urlop rodzicielski dla rodziców adopcyjnych (art. 183 K.p.).

Tak jak w stanie prawnym obowiązującym do 1 stycznia 2016 r., urlop na warunkach urlopu macierzyńskiego można wykorzystać do ukończenia przez dziecko 7. roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, nie dłużej niż do ukończenia przez nie 10. roku życia. Przy czym, jeżeli pracownik przyjął dziecko w wieku do 7. roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, do 10. roku życia, ma prawo do 9 tygodni urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego. Do rodziców adopcyjnych nadal stosuje się regulację art. 181 K.p., który przewiduje możliwość przerwania urlopu macierzyńskiego na czas pobytu dziecka w szpitalu i możliwość kontynuowania tego urlopu po jego wyjściu ze szpitala.