Gdy dłużnik celowo unika zapłaty

Poza sytuacjami gdy dłużnik nie uiszcza należności za zakupiony towar lub wykonaną usługę, gdyż wynika to z braku środków finansowych, w praktyce zdarza się, że dłużnicy celowo unikają zapłaty. W przypadku niektórych dłużników nawet skierowanie sprawy do sądu, a następnie do egzekucji komorniczej może nie przynieść rezultatu, gdyż starannie ukrywają lub pozornie wyzbywają się swojego majątku. W takich przypadkach wierzyciel ma możliwość sięgnięcia do szczególnych rozwiązań prawnych, które umożliwiają odzyskanie należności od trudnych dłużników.

Wydanie przez komornika postanowienia o umorzeniu egzekucji z uwagi na jej bezskuteczność kończy postępowanie egzekucyjne, przy czym wierzyciel ma możliwość złożenia wniosku o jego ponowne wszczęcie w przyszłości. Obok przypadków, gdy komornik umarza postępowanie w sytuacjach gdy dłużnik faktycznie nie ma majątku, nierzadko tego rodzaju postanowienia wydawane są wobec dłużników, których sytuacja majątkowa jest dobra, jednak ukrywają oni swój majątek. W takim przypadku wierzyciel ma możliwość podjęcia działań, które mogą okazać się bardzo skuteczne.

Skutki wyzbycia się majątku

Najczęstszym sposobem na prowadzenie skutecznej egzekucji wobec dłużnika, który celowo wyzbył się majątku, jest wystąpienie z tzw. skargą pauliańską, a więc powództwem o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną wobec wierzyciela. Jeżeli bowiem wierzyciel poweźmie wiadomość, że dłużnik wyzbył się majątku, np. darował nieruchomość lub inny cenny składnik majątkowy bliskiej mu osobie, może on w wyniku złożenia skargi pauliańskiej prowadzić egzekucję z tego składnika majątkowego. Skarga ta została uregulowana w art. 527 i następne Kodeksu cywilnego i dotyczy sytuacji, gdy dłużnik dokonał czynności prawnej z pokrzywdzeniem wierzycieli. Ma to miejsce, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed jej dokonaniem. Występując z powództwem z art. 527 K.c. wierzyciel jest na uprzywilejowanej pozycji. Ustawa zawiera bowiem domniemanie ułatwiające wykazanie zasadności powództwa w przypadku gdy dłużnik dokonał czynności prawnej z osobą mu bliską, przedsiębiorcą będącym z nim w stałych stosunkach gospodarczych lub gdy czynność prawna dokonana została nieodpłatnie.

Prowadzenie procesu o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną, z uwagi na zawiłości prawne, co do zasady, wymaga udziału profesjonalnego pełnomocnika. Jednak z punktu widzenia wierzyciela najtrudniejszym elementem jest powzięcie wiadomości o wyzbyciu się majątku przez dłużnika. Informacje takie mogą być jednak uzyskane np. od jego kontrahentów czy od komornika prowadzącego egzekucję, który poszukiwał majątku dłużnika. Zazwyczaj ustalenie majątku dłużnika i wystąpienie do sądu ze skargą pauliańską powoduje, że egzekucja jest skuteczna, dlatego warto korzystać z tego środka prawnego. Należy także podkreślić, że skargi pauliańskiej nie da się zastąpić inną czynnością prawną (poza dobrowolną zapłatą należności przez dłużnika), bowiem nie można uznać czynności prawnej za bezskuteczną wobec wierzyciela bez skierowania sprawy do sądu.

Ustanowienie przymusowej rozdzielności

W przypadku dłużników pozostających w związku małżeńskim częstym problemem jest niemożność prowadzenia egzekucji z zamieszkiwanej przez nich nieruchomości z uwagi na fakt, że należy ona do majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka. Brak klauzuli wykonalności na małżonka dłużnika powoduje, że nie ma możliwości prowadzenia egzekucji z całej nieruchomości, a przepisy Kodeksu postępowania cywilnego pozwalające na nadawanie klauzuli wykonalności wobec małżonka dłużnika są rygorystycznie stosowane przez sądy.

Dlatego w sytuacji, gdy dłużnik nie posiada innych wartościowych składników majątku i nie jest zainteresowany dobrowolną spłatą, sposobem na odzyskanie należności może być pozew o ustanowienie przymusowej rozdzielności majątkowej między małżonkami. Podstawą do jego złożenia są przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (Dz. U. z 2017 r. poz. 682 ze zm.). Z treści art. 52 § 1a K.r.o. wynika bowiem, że ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej może żądać także wierzyciel jednego z małżonków, jeżeli uprawdopodobni, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków.

Wierzyciel może zatem wystąpić z pozwem o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami, dołączając do niego tytuł wykonawczy i dokumenty potwierdzające bezskuteczność dotychczasowej egzekucji. Uwzględnienie przez sąd powództwa powoduje zniesienie między małżonkami wspólności majątkowej małżeńskiej i zastąpienie jej udziałami małżonków w majątku wspólnym, w tym także we wspólnych nieruchomościach. Wydanie przez sąd wyroku uwzględniającego powództwo powoduje, że komornik może zająć udział dłużnika w majątku wspólnym i prowadzić z niego egzekucję, włącznie z licytacją udziału należącego do dłużnika.

Groźba upadłości

W zależności od rodzaju podmiotu, jakim jest dłużnik (osoba fizyczna, przedsiębiorca, spółka prawa handlowego), skuteczne mogą okazać się także inne działania, które mają na celu pośrednie skłonienie dłużnika do dobrowolnej zapłaty należności. Podstawowym działaniem może być wpisanie dłużnika do rejestru dłużników, co skutecznie utrudni mu zaciąganie zobowiązań długoterminowych i prowadzenie działalności gospodarczej.

Innym sposobem może być wezwanie dłużnika do zapłaty należności pod groźbą skierowania przeciwko niemu wniosku o ogłoszenie upadłości. Niewypłacalność dłużnika jest bowiem przesłanką do ogłoszenia wobec niego upadłości. Natomiast z punktu widzenia dłużnika, niezależnie od jego formy prawnej, upadłość oznacza utratę możliwości zarządzania własnym majątkiem, znacznie ogranicza także swobodę prowadzenia działalności gospodarczej i oznacza wiele obowiązków wobec sądu upadłościowego.

W wyniku ogłoszenia upadłości także wygasa między małżonkami wspólność ustawowa małżeńska, a majątek upadłego staje się masą upadłości. Dlatego w przypadku dłużników ukrywających majątek może być to wystarczający powód do zapłaty należności.